بُعد اجتماعی سلامت در کلمات حکمت آمیز امام علی (ع) نوشته دکتر حیدرنیا متخصص پزشکی اجتماعی

در پزشکی فرامدرن توصیه میشود که برای ارتقای سطح سلامت افراد و جامعه در بُعدهای جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی، از همه داشته های بشری، به شرط بی ضرر بودن آنها، استفاده شود. از همین دیدگاه است که حوزه های جدیدی، از جمله سلامت و دین، مطرح و پیگیری میشود. در کشور ما، فرهنگ غنی ایرانی – اسلامی، که از باور و قبول و اعتقاد مردمی برخوردار است، سرمایه مهمی است که استفاده هدفمند و هوشیارانه از آن، به ویژه در تلفیقِ آن با پزشکی نوین (البته بدون تغییر محتوا)، زمینه را برای رشد و ارتقای سطح سلامتی فرد و جامعه در چهارچوب سبک زندگی ایرانی - اسلامی فراهم میکند. بررسی بُعد اجتماعی سلامت در کلمات حکمت آمیز امام علی (ع) نیز در همین جهت طراحی شده است.

یافته ها: از 480 مورد کلمه های حکمت آمیز امام علی(ع)، نزدیک به 115 مورد در حیطه بُعد اجتماعی سلامت قرار می گیرد؛ و از میان آن ها، نزدیک به 68 موضوع مرتبط با بُعد اجتماعی سلامت، به صورت کاربردی و دستورالعملی، چه در حوزه دانشی، چه در حوزه نگرشی، استخراج شده است.

برای ارزشیابی بُعد اجتماعی سلامت در کلمه های حکمت آمیز امام علی(ع) در نهج البلاغه، ضروری است که تعریف «سلامت اجتماعی» بیان شود. در این تعریف (سلامت اجتماعی: توانايي فرد است در تعامل مؤثر با ديگران و اجتماع، به  منظور ايجاد روابط ارضا كننده شخصي و به انجام رساندن نقش هاي اجتماعي خود)، ویژگی های ذیل از رکن های اساسی است:

1- توانایی فرد در تعامل مؤثر با دیگران.

2- اینکه هر تعاملی مورد نظر نیست، بلکه تعامل های تأثیرگذار مورد توجه است.

3- تعامل با دیگران؛ در یک نگاه کلی و 360 درجه، دیگران عبارتند از والدین، همسر، فرزندان، اقوام و خویشاوندان، صاحبان مشاغل در جامعه، زیردستان، مسئولان و همه افرادی که به هر نوع با انسان در تماس باشند، حتی دشمنان و مخالفان.

4- ایجاد رابطه درست و سازنده با دیگران.

5- این تعامل باید در جهت ایفای نقش فرد در جامعه باشد.

6- خودشناسی.

با در نظر گرفتن این ویژگی ها به تبیین بُعد اجتماعی سلامت در سخنان حکمت آمیز امام علی(ع) پرداخته شده است.

اینک معرفی نمونه هایی از سخنان حکمت آمیز امام علی (ع) در نهج البلاغه در رابطه با بعد اجتماعی سلامت.(8)

ارزش انسان

   حکمت شماره 47:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ وَ صِدْقُهُ عَلَى قَدْرِ مُرُوءَتِهِ وَ شَجَاعَتُهُ عَلَى قَدْرِ أَنَفَتِهِ وَ عِفَّتُهُ عَلَى قَدْرِ غَيْرَتِهِ. ارزش مرد به اندازه همّت او است؛ و راستگويى او، به ميزان جوانمردیِ او؛ و شجاعتش به قدر ننگى است كه احساس مى كند؛ و پاكدامنى او به اندازه غيرت او است».

   حکمت شماره 81:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: قِيمَةُ كُلِّ امْرِئٍ مَايُحْسِنُهُ. ارزش هر كس به مقدار دانایی و تخصّص او است».

   خودشناسی

   حکمت شماره 149:

   «قَالَ [عليه السلام]: «هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ قَدْرَهُ. نابود شد كسی كه ارزش خود را ندانست».

   تربیت خود

   حکمت شماره 73:

   «قَالَ [عليه السلام]: مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْيَبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ وَلْيَكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ؛ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ. كسی كه خود را رهبر مردم قرار داد، بايد پيش از آنكه به تعليم ديگران پردازد، خود را بسازد؛ و پيش از آنكه به گفتار تربيت كند، با كردار تعليم دهد، زيرا آن كس كه خود را تعليم دهد و ادب كند، به تعظیم سزاوارتر است از آن كه ديگرى را تعليم دهد و ادب بياموزد».

   فرصت شناسی

   حکمت شماره 118:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ. از دست دادن فرصت ها، اندوه بار است».

   رفتار با فرزندان و خویشاوندان

   حکمت شماره 308:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: مَوَدَّةُ الْآبَاء ِقَرَابَةٌ بَيْنَ الْأَبْنَاءِ وَ الْقَرَابَةُ إِلَی الْمَوَدَّةِ أَحْوَجُ مِنَ الْمَوَدَّةِ إِلَی الْقَرَابَةِ. دوستی بین پدران، سبب خويشاوندى فرزندان است؛ و خويشاوندى به دوستی نيازمندتر است از دوستی به خويشاوندي».

   سلوک با مردم

   حکمت شماره 10:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَيْكُمْ. با مردم آنگونه معاشرت كنيد كه اگر مُرديد، بر شما اشك ريزند؛ و اگر زنده مانديد، با اشتياق سوى شما آيند».

   حکمت شماره 224:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: بِكَثْرَةِ الصَّمْتِ تَكُونُا الْهَيْبَةُ وَ بِالنَّصَفَةِ يَكْثُرُ الْمُوَاصِلُونَ وَ بِالْإِفْضَالِ تَعْظُمُ الْأَقْدَارُ وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ وَ بِاحْتِمَالِ الْمُؤَنِ يَجِبُ السُّؤْدَدُ وَ بِالسِّيرَةِ الْعَادِلَةِ يُقْهَرُ الْمُنَاوِئُ وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفِيهِ تَكْثُرُ الْأَنْصَارُ عَلَيْهِ. با سكوت بسيار، وقار انسان بيشتر شود؛ و انصاف داشتن، دوستان را فراوان می کند؛ و با بخشش، قدر و منزلت انسان بالا رود؛ و با فروتنى، نعمت كامل شود؛ و با پرداخت هزينه ها، بزرگی و سرورى ثابت گردد؛ و روش عادلانه، مخالفان را در هم شكند؛ و با شكيبايی در برابر بی خرد، ياران انسان افزون گردند».

   رفتار با دشمن

   حکمت شماره 11:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: إِذَا قَدَرْتَ عَلَی عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ. اگر بر دشمنت دست يافتى، بخشاییدن او را شكرانه پيروزى قرار دِه».

   حفظ دوست

   حکمت شماره 12:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ. ناتوان ترين مردم كسی است كه در دوست يابی ناتوان باشد؛ و از او ناتوان تر،آن كس است که دوستان خود را از دست بدهد».

   سرزنش نکردن فریب خورده

   حکمت شماره 15:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: مَا كُلُّ مَفْتُونٍ يُعَاتَبُ. هر فريب خورده ای را نمیشود سرزنش كرد».

   احقاق حق

   حکمت شماره 22:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: لَنَاحَقٌّ فَإِنْ أُعْطِينَاهُ وَ إِلَّا رَكِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرَى. ما را حقّی است، اگر به ما داده شود؛ وگرنه بر پشت شتران سوار شويم و براى گرفتن آن برانيم، هرچند شبرُوى به طول انجامد».

   چاپلوسی

   حکمت شماره 347:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: الثَّنَاءُ بِأَكْثَرَ مِنَ الِاسْتِحْقَاقِ مَلَقٌ وَ التَّقْصِيرُ عَنِ الِاسْتِحْقَاقِ عِيٌّ أَوْ حَسَدٌ. ستودن بيش از آنچه سزاوار است، نوعی چاپلوسی است؛ و كمتر از آنچه سزاوار است، از درماندگى يا حسادت است».

   بخشش

   حکمت شماره 67:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: لَاتَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ. از بخشش اندك شرم مدار، كه محروم كردن، از آن كمتر است».

   انتقادپذیری

   حکمت شماره 59:

   «قَالَ [عليه السلام]: مَنْ حَذَّرَكَ كَمَنْ بَشَّرَكَ. آنكه تو را هشدار داد، همچون كسی است كه مژده ات داد».

   کوتاهی سخن

   حکمت شماره 71:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلَامُ. چون عقل كامل گردد، سخن اندك شود».

   میانه روی در رفتار

   حکمت شماره 140:

   «وَ قَالَ [عليه السلام]: مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَدَ. آنكه ميانه روى كند، تهيدست نخواهد شد».